WSZYSCY JESTEŚMY MIGRANTAMI.
LISTY POLSKICH EMIGRANTÓW Z AMERYKI Z KOŃCA XIX WIEKU
29.09.−28.11.2016
kuratorka i autorka projektu naukowo-badawczego: prof. UAM dr hab. Natalia Bloch
aranżacja wystawy: Wojciech Luchowski
identyfikacja wizualna: Marcin Markowski
producent wystawy: Wojciech Luchowski
organizator: Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu
partnerzy: Archiwum Państwowe w Warszawie, Muzeum Etnograficzne w Toruniu, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM w Poznaniu, Centrum Badań Migracyjnych
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Szacuje się, że od połowy XIX wieku do wybuchu I wojny światowej z terenów podzielonej zaborami Polski wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych 2,5 miliona ludzi, a do Brazylii ponad 100 tysięcy. Na początku XX wieku Chicago było – obok Warszawy i Łodzi – największym polskim miastem. Nie pamiętamy o tych masowych wyjazdach zwykłych chłopów, nie potrafimy ich powiązać z innymi, analogicznymi migracjami. Myślimy o migrantach i uchodźcach jako o „Innych”, podczas gdy większość z nas ma wśród przodków lub żyjących bliskich kogoś, kto opuścił kraj, szukając bezpieczeństwa lub lepszego życia.
Wystawa „Wszyscy jesteśmy migrantami” stanowiła ważną część obszernego projektu badawczo-naukowego, którego autorką była antropolożka Natalia Bloch zajmująca się mobilnością, pracująca na co dzień ze współczesnymi migrantami i uchodźcami. Projekt ten powstał z myślą o (re)konstrukcji zapomnianej historii migracyjnej Polaków, której początki przypadają na 2. połowę XIX wieku. Złożyły się na niego badania terenowe, wystawa oraz książka podsumowująca efekt tych prac.
Celem tego przedsięwzięcia było opowiedzenie o nas, Polakach, jako migrantach, którzy trwale zapisali się na kartach dziejów nowoczesnych migracji – (od)zyskanie naszej własnej pamięci migracyjnej. Przy czym nie chodziło o polityczne emigracje elit, które lepiej i chętniej pamiętamy (bo też stanowią one część szkolnego curriculum), ale o masowe, zamorskie wyjazdy zwykłych ludzi „za chlebem”.
Narracja wystawy zbudowana została w oparciu o zaprezentowane na niej oryginały ocalałych listów polskich emigrantów z końca XIX wieku − znajdujące się w Archiwum Państwowym Miasta Stołecznego Warszawy − oraz kopie archiwalnych materiałów wizualnych (zdjęcia i grafiki), pochodzących ze zbiorów Biblioteki Kongresu w Waszyngtonie, Nowojorskiej Biblioteki Publicznej a także przedmioty codziennego użytku wypożyczone z kolekcji Muzeum Etnograficznego w Toruniu.
Opowieść złożoną z fragmentów listów, przedmiotów i zdjęć ukryliśmy w szufladach, pragnąc uczynić ekspozycję intymną, tak jak intymną czynnością jest czytanie prywatnej korespondencji. Jej autorzy nie mogli przecież przypuszczać, że odbiorcą ich słów będzie ktokolwiek poza ich bliskimi, do których listy były kierowane. Empatia i odwołanie do osobistych doświadczeń, nierzadko rodzinnych historii, nadały wystawie wielopłaszczyznowy wymiar budowania znaczeń, umożliwiając każdemu indywidualne spojrzenie w przeszłość.
Tak zbudowana opowieść miała zainspirować do szukania historii migracyjnych we własnych rodzinach. Bo przecież gdyby to nasz pradziadek był jedną z 2,5 miliona osób, które wyruszyły z terenów podzielonej zaborami Polski za Ocean, dziś bylibyśmy Amerykanami.
Projekt miał też na celu opowiedzenie o uniwersalności doświadczenia migracyjnego: o splocie ekonomicznych i politycznych przyczyn stojących za decyzją o wyjeździe, obawach z nim związanych, byciu zdanym na tych, którzy na ludzkiej desperacji robią interesy, emocjach wywołanych rozłąką, próbach utrzymywania bliskości na odległość, szukaniu oparcia wśród „swoich” na emigracji, przywiązaniu do przedmiotów. Do wielu przeżyć i uczuć wyrażonych w listach mogą się bowiem odnieść ci wszyscy spośród nas, którzy kiedykolwiek żyli i pracowali za granicą, ale również osoby, które widzą dziś w Europie – jak kiedyś my w Ameryce – szansę na bezpieczne, lepsze życie.
Wystawie towarzyszyły spotkania z osobami zajmującymi się problematyką emigracji. Znaleźli się wśród nich: historyk prof. dr hab. Marcin Kula, prof. dr hab. Dorota Praszałowicz z Instytutu Amerykanistyki i Studiów Polonijnych Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, dr hab. Karolina Bielenin-Lenczowska z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej na Uniwersytecie Warszawskim, dr Elżbieta Goździak z Instytutu Antropologii i Etnologii UAM w Poznaniu oraz dziennikarka i pisarka Małgorzata Szejnert, autorka książki „Wyspa klucz”.
Istotnym wydarzeniem zrealizowanym w ramach tego projektu były badania terenowe zatytułowane „(Od)zyskiwanie pamięci migracyjnej” przeprowadzone z udziałem studentów z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod kierunkiem prof. UAM dr hab. Natalii Bloch. Badania te zostały zrealizowane wiosną 2016 roku. Ich celem było dotarcie do wiosek, z których pochodzili emigranci, którzy pod koniec XIX wieku wyjechali do Ameryki. Badania stanowiły próbę odnalezienia potomków adresatów listów słanych zza Oceanu, które zostały zatrzymane przez carską cenzurę. Badacze zostali spóźnionymi o 125 lat listonoszami. Rezultaty ich pracy − odnalezione fragmenty przeszłości i rodzinne historie − stanowiły podstawę reportaży, które zostały włączone do książki wydanej jako podsumowanie całego wydarzenia.
Wystawa pokazana została również w miejscowościach, z których pochodzili emigranci, których fragmenty listów znalazły się na wystawie:
w Muzeum Etnograficznym w Toruniu, Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej w Rypinie, Domu Kultury w Golubiu-Dobrzyniu oraz Domu Kultury w Wąbrzeźnie.
Projekt badawczy „Wszyscy jesteśmy migrantami. Listy polskich emigrantów z Ameryki z końca XIX wieku”
otrzymał nagrodę „Badanie antropologiczne roku 2017” Sekcji Antropologii Społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.
Opracowanie dotyczące listów:
Witold Kula, Nina Assorodobraj-Kula, red. Marcin Kula, Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890-1891, Warszawa 2012
ISBN: 978-83-62171-11-8
