Kongijczyków portret własny

Kongijczyków portret własny.
Malarstwo kongijskie 1960–1990

16.10-19.12.2021

kurator: prof. Bogumił Jewsiewicki (Uniwersytet Laval, Quèbec, Kanada)
współpraca, aranżacja wystawy, produkcja: Wojciech Luchowski
identyfikacja wizualna: Marcin Markowski
yarnbombing: Kolektyw yarnbombingowy Pikotki Crew
(Maj Birko, Anna Borzeskowska, Anna Maria Brandys, Karolina Giełda, Paulina Młynarczak, Zofia Ostrowska, Monika Simińska, Katarzyna „Michelle” Sobczak)

organizator wystawy:
Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu

współpraca:
Królewskie Muzeum Afryki Środkowej Tervuren
Wydział Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pracownia Projektów i Działań Twórczych Uniwersytetu Artystycznego im. Magdaleny Abakanowicz w Poznaniu

Jeżeli artyści zachodni nie mają nic do powiedzenia za pośrednictwem swoich dzieł, jest to ich sprawa, my tworzymy, żeby wpływać na społeczeństwo.
Chéri Samba

[…] powstaje jedna historia pokazująca ludzi z jednej strony, ale tylko z jednej strony i tak w kółko, aż ich w ten sposób widzimy. Niemożliwe jest rozmawianie o jednej historii bez poruszania tematu władzy. Jest takie słowo, o którym myślę za każdym razem, rozważając rozkład sił na świecie. To nkali. W wolnym tłumaczeniu oznacza „być lepszym od kogoś innego”. W jaki sposób nasze ekonomiczne i polityczne światy, w tym także opowieści, są zdefiniowane przez zasadę nkali właśnie? Kto i w jaki sposób je opisuje, kiedy się je opisuje i jak dużo się o nich mówi – to wszystko zależy od władzy. Władza to nie tylko opowiadanie o innych, ale także opowiadanie w sposób nieznoszący sprzeciwu. Palestyński poeta Mourid Barghouti pisze, że jeśli chce się ludzi ograbić, wystarczy zacząć ich historię od słowa „po drugie”. Wystarczy zacząć od strzał Indian, a nie od najazdu Brytyjczyków, otrzymujemy wtedy zupełnie inną historię. Gdy zaczniemy od porażki państwa afrykańskiego, a nie od jego kolonialnej historii, także dostaniemy inną opowieść.
Chimamanda Ngozi Adichie, „Niebezpieczeństwo jednej historii”, 2009

Jednym z aspektów postulatu o równości wszystkich ludzi jest postrzeganie innych ich własnymi oczami. Dziedzictwo przeszłości, spojrzenie zniekształcone stereotypami, przesądami i ignorancją, często także uwarunkowane politycznie, nie ma racji bytu, gdy stajemy z innymi twarzą w twarz. Wymagając od innych szacunku, ten sam szacunek jesteśmy im winni.

Wystawa stanowiła premierową prezentację w Polsce jednego z najciekawszych współczesnych zjawisk artystyczno-kulturowych Demokratycznej Republiki Konga, będąc rezultatem wieloletnich badań kuratora, etnologa, historyka i afrykanisty prof. Bogumiła Jewsiewickiego (Universytet Lavala Quebec, Kanada). Ekspozycja dotykała zagadnień kształtowania się tożsamości i pamięci w perspektywie kolonialnej przeszłości. Poruszała również tematy związane ze stereotypowym postrzeganiem współczesnej Afryki.

Tytuł „Kongijczyków portret własny” nawiązywał do wystawy zrealizowanej w 1979 roku w Muzeum Narodowym w Krakowie „Polaków portret własny” będącej zbiorem wyobrażeń Polaków na temat siebie samych – autoportretem narodu złożonym z obrazów. Wystawa popularnego malarstwa kongijskiego prezentowała blisko 90 obrazów namalowanych przez Kongijczyków dla ich współobywateli, odkrywając przed widzami nieznany obraz współczesnego Konga.

Ekspozycję otwierała sala przypominająca zwiedzającym o mechanizmach negowania człowieczeństwa, typowego nie tylko do systemów kolonialnych, ale też i reżymów totalitarnych. W ostatnim półwieczu krytyka spojrzenia europejskiego na Afrykańczyków rozgrywa się w dużym stopniu wokół książki „Jądro ciemności” Josepha Conrada (Józefa Korzeniowskiego) – arcydzieła literatury anglojęzycznej. Książka ta, której treść oparta jest na doświadczeniach krótkiego i nieudanego pobytu autora w dzisiejszym Kongo, stała się w ostatnich dziesięcioleciach przykładem europejskiego, kolonialnego postrzegania Afrykańczyków. Pierwszą przyczyną tego faktu jest literacki geniusz Conrada. Nawet zarzucający mu rasizm pisarze afrykańscy podkreślają wpływ jego dzieła na ich twórczość. Drugą – paradoks człowieka i pisarza bardzo krytycznego wobec wszelkiego imperializmu, ofiary carskiej kolonizacji Polski i brytyjskiej pogardy dla ludzi „nie tam” urodzonych. Conrad był w Kongo zaledwie parę miesięcy, nie znał żadnego lokalnego języka, nie był przygotowany do nawigacji na rzece. Nie mógł więc nie zdawać sobie sprawy, że bez wiedzy i pracy miejscowej ludności jego statek na zawsze pozostałby na mieliźnie. A jednak w opowiadaniu przedstawił świat widziany oczami kolonizatora, w którym ludność lokalna odgrywa rolę statystów, jest częścią dekoracji. Oczywiście Conrad pisał dla białych czytelników, przekonanych wówczas o własnej wyższości i misji cywilizacyjnej. Czuł się jednym z nich, mimo osobistych doświadczeń carskiej kolonizacji Polski. Geniusz literacki Conrada nie uchronił pisarza przed kulturową krótkowzrocznością. W codziennych spotkaniach z innymi każdy z nas może się znaleźć w pozycji Conrada. Patrzymy na drugiego człowieka oczami przysłoniętymi okularami odziedziczonymi z przeszłości, pożyczonymi od kogoś innego. Wymagamy jednak, co zrozumiałe, aby na nas patrzono poprzez „Polaków portret własny”. Nie znaczy to jednak, że jest to portret jedyny i zawsze słuszny. Uznanie tego portretu jest niezbędne do tego, byśmy czuli się szanowani przez innych i współdziałali z nimi na równej stopie. Nasze spojrzenie na innych musi więc brać również pod uwagę ich własny portret.

Setki, ba!, tysiące lat ludzkiej historii poprzedzały przybycie Europejczyków. Jeśli istniało już jakieś jądro ciemności, tkwiło ono raczej w ignorancji, z jaką biali badacze postrzegali ten obszar, niż w samym obszarze. Bywa, że darkness, ciemność, „jest w oku patrzącego”.
David Van Reybrouck, „Kongo. Opowieść o zrujnowanym kraju”, 2016

Główna część wystawy nawiązywała symbolicznie do przestrzeni domowej. Ponieważ w domach mieszkańców kongijskich miast obrazy były pretekstem i katalizatorem do dyskusji na temat miejsca przeszłości w teraźniejszości, sposób ekspozycji obrazów na wystawie miał na celu wywołanie efektu dialogu zarówno pomiędzy obrazami, ich przesłaniem, a informacjami zawartymi w podpisach. Co oczywiste, zwiedzający mógł się tej rozmowie tylko „przysłuchiwać”, nie dzieląc doświadczeń życiowych z Kongijczykami. Tym nie mniej, i to było celem wystawy, odwiedzający, poprzez wizualną siłę obrazów i poruszanych w nich tematów, miał unikatową możliwość zbliżenia się i wczucia w doświadczenia Kongijczyków, ponieważ różnice kultur nie zacierają zdolności ludzi do dzielenia przeżyć.

Ten rodzaj opowieści, kiedy widzimy świat oczami jakiegoś ja i słuchamy świata w jego imieniu, buduje więź z narratorem jak żaden inny i każe postawić się w jego niepowtarzalnej pozycji.
Olga Tokarczuk, „Czuły narrator”, 2020

Trudna historia polityczna i społeczna Demokratycznej Republiki Konga znalazła swoje odzwierciedlenie w prezentowanych na wystawie obrazach opowiadających o traumatycznych doświadczeniach okresu kolonialnego, ikonicznych miejscach burzliwych wydarzeniach powstawania niepodległego Konga, portretach klasy średniej, scenach z życia codziennego czy symbolicznych przedstawieniach rozdarcia i zagubienia człowieka między siłami dobra i zła oraz wyzysku jednostki. Wystawę zamykały współczesne prace pierwszej artystki przekazującej pamięć przeszłości poprzez doświadczenia kobiece – Lucie Kamuswekery. Jej dzieła, wykonane w technice wyszywanek, stanowiły odpowiedź na traumę zarówno zbiorową, jak i osobistą tragicznych wydarzeń współczesnej historii Konga. Tkaniny te są próbą ukazania tego doświadczenia w nadziei, że można będzie znaleźć wyjście z tej trudnej dla milionów Kongijek i Kongijczyków sytuacji, jaką okazała się nowa rzeczywistość.

Dopóki lwy nie będą miały swoich własnych historyków, historia polowania zawsze będzie gloryfikować łowcę.
Chinua Achebe

Tutaj zobacz wirtualny spacer po wystawie.

Wydarzeniu towarzyszył program edukacyjny, na który złożyły się oprowadzania kuratorskie, wykłady problemowe oraz warsztaty zrealizowane w ramach projektu badawczo-naukowo-artystycznego pt. „Pamięć – Obraz – Interpretacja”. Innocent color (hue, color value) does not exist! The Congo color palette in Polish language fiction, travel and children’s literature realizowanego na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w partnerstwie z Uniwersytetem Artystycznym im. Magdaleny Abakanowicz w Poznaniu (Pracownia Projektów i Działań Twórczych), a także z Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu.

Tutaj pobierz PDF książki: Bogumił Jewsiewicki, „Praca pamięci i historii. Studia z antropologii i historii pamięci.”, Instytut Historii UAM 2016

Plakat przedstawia parę zamalowanych czarnych oczu w kształcie migdałów. Za nimi znajduje się odręczny napis długą, czarną czcionką. Napis głosi: Jeżeli artyści zachodni nie mają nic do powiedzenia za pośrednictwem swoich dzieł jest to ich sprawa, my tworzymy, żeby wpłwać na społeczeństwo". Na dole od napisu znajdują się szczegóły dotyczące wystawy oraz jej partnerów.

Po lewej stronie zdjęcia widać białą planszę opartą o szarą ścianę. Na planszy znajduje się tekst kuratorski i motyw z plakatu wystawy – duże czarne oczy. Z prawej strony znajdują się wielkie drewniane drzwi prowadzące na wystawę, a obok nich kolumna z plakatem.

W środku ciemnego pomieszczenia odbija się duże prostokątne lustro w ciemnej ramie, oświetlane punktowo lampą z góry. Przed lustrem stoją postaci, widać tylko ich cienie. Ich lustrzane odbicia są bardzo jasne i świetliste. W lustrze widać także duże brązowe drzwi.

Na pierwszym planie zdjęcia umieszczone są ciemne postaci, wycięte z kartonu. Zwracają się one frontem w stronę swojego odbicia w lustrze ukazując namalowane portrety Kongijczyków w różnych ubraniach. Za instalacją mieści się mocno oświetlona ściana, na której zawieszone są obrazy i teksty.

Po lewej stronie ciemnej sali wystawowej znajduje się instalacja przedstawiająca dwa rzędy postaci – Kongijczyków ubranych w różne stroje, zwróconych do siebie twarzami. Postaci zostały wycięte z kartonu. Za instalacją, na ścianie wiszą obrazy podświetlone punktowo. Po prawej stronie zdjęcia również jest oświetlona półka, na której postawiono książki.

Na czarnej ścianie zawieszona jest wąska, oświetlona punktowo, jasna półka. Oparte są na niej książki. Nieco powyżej półki zostały powieszone małe ilustracje. Przed ekspozycją stoi kobieta ubrana na ciemno.

Na pierwszym planie widać oświetlone sylwetki Kongijczyków, wykonane z kartonu. Ubrani są w garnitury i koszule. Za instalacją stoją zacienione sylwetki zwiedzających. Za gośćmi mieści się jasno oświetlona ściana z rozwieszonymi obrazami.

Zdjęcie przedstawia białe pomieszczenie Sali Wystaw. Po prawej stronie znajduje się przejście do kolejnej Sali, obramowane brązową futryną. Blisko niego, o ścianę oparte są białe tabliczki z tekstem. W centrum zdjęcia na ścianie rozwieszone są obrazy i tkaniny, a pod nimi, naprzemiennie, oparte o ścianę, białe tabliczki z tekstem.

Rozległa sala galerii z białymi ścianami, podłogą i sufitem. W tle pomieszczenia znajdują się brązowe drzwi. Na podłodze w głębi pomieszczenia ułożona jest instalacja składająca się z trzech kolorowych skrzyń. Na ścianach rozwieszone są obrazy, a pod nimi postawione naprzemiennie tablice z tekstami.

Zdjęcie przedstawia Salę Wystaw pomalowaną w całości na biało – ściany, sufit, podłoga. W centrum pomieszczenia umieszczono instalację składająca się z trzech skrzyń okrytych kolorowymi tkaninami (patchworkami). Na zewnętrznych skrzyniach mieszczą się napisy: „UTAMBULISHO” i „UKUMBUSHO” [zachowano zapisy oryginalne]. Na ścianach rozwieszone są obrazy oraz ich opisy. W głębi pomieszczenia znajdują się drzwi.

Zdjęcie przedstawia białą salę galerii z obrazami rozmieszczonymi wzdłuż wszystkich ścian. Na fotografii widoczna jest również instalacja złożona z kolorowych skrzyń umieszczonych na podłodze. Po lewej stronie zdjęcia mocne zbliżenie na portrety dwóch kobiet i mężczyzny.

Na podłodze galerii umieszczona jest instalacja składająca się z prostokątnych skrzyń pokrytych kolorowymi tkaninami. W centrum zdjęcia znajduje się jeden z nich, na materiale został wyszyty napis „TOŻSAMOŚĆ” [zachowano zapis oryginalny]. Za instalacją na ścianach rozwieszone są prace artystów.

Na jasnej ścianie rozwieszone są nieregularnie małe obrazy. Przedstawiają one nadzorców i strażników znęcających się nad niewolnikami w obozach pracy i koloniach karnych. Na tych przedstawieniach ludzie walczą też między sobą. W tle obrazów powiewa belgijska flaga. Obrazy namalowane są w różnych stylach i przedstawiają różne poziomy realizmu.

Na ścianie wiszą cztery obrazy o różnej wielkości. Wszystkie są plakatami propagandowymi, krytykującymi jednego polityka. Obrazy powstały w latach 1993–2001 i zostały namalowane przez różnych autorów. Ukazują one panujące w Kongo korupcję, militaryzm i zmęczenie zwykłych ludzi.

Na białej ścianie rozwieszono nieregularnie portrety o różnej wielkości. Na pięciu obrazach pojawia się ten sam wizerunek kobiety, zaś na jednym widać mężczyznę. Wszystkie obrazy zostały jednak namalowane w innych stylach. Portret mężczyzny jest czarno-biały i realistyczny. Część przedstawień kobiety jest też czarno-biała, pozostałe kolorowe. Kobieta ma brązowe włosy upięte do tyłu; na większości obrazów ma białą bluzkę.

Na białej ścianie rozwieszono nieregularnie dziesięć obrazów o różnej wielkości. Namalowane są przez różnych artystów, ale wszystkie mają bogatą kolorystykę. Przedstawiają życie codzienne Kongijczyków, przechodniów na ulicach, kobiety niosące zakupy czy rozmawiających mężczyzn. Pokazane są także fragmenty obrzędów: pogrzebów, uroczystości rodzinnych. Obrazy stanowią też komentarz polityczny, ponieważ na wielu z nich ukazano rozwarstwienie społeczne, a na niektórych militaryzm i katastrofy naturalne.

Na ścianie umieszczono pięć obrazów – w centrum największy, po bokach po dwa mniejsze. Na przedstawieniach dominuje motyw syreny. Na dwóch obrazach po lewej stronie ukazana jest ona jako kobieta współczesna, czesząca włosy. Po prawej stronie przedstawiono obrzędy z syrenami. Poniżej wisi wyróżniający się obrazek ukazujący kobiety i policjantów między nimi. Centralny obraz przedstawia chłopca malującego portret syreny grającej na gitarze, za obrazem, ale przed telewizorem siedzi cała rodzina.

Na białej ścianie rozwieszono, w odmiennej konfiguracji, trzynaście obrazów różnych artystów. Wszystkie przedstawiają kongijską faunę i florę, koncentrując się szczególnie na zwierzętach. Na wielu z nich zwierzęta polują, walczą ze sobą lub z człowiekiem. W przedstawieniach dominują wąż, lew i tygrys. Na jednym obrazie przedstawiono małpy jadące na motocyklu. Dwa obrazy odbiegają od tej tematyki, ukazując sceny chrześcijańskie z życia Konga.

Na ścianie wisi pięć obrazów różnego autorstwa, jeden w centrum, reszta symetrycznie po bokach. Te zlokalizowane po lewej stronie to sceny rodzajowe: na górnym przedstawieniu widać tańczącą w barze parę, za nimi dwoje mężczyzn, na obrazie poniżej ukazano rodzinę z walizkami wsiadającą do pociągu. Na środkowym obrazie przedstawiono mężczyznę grającego na gitarze, za nim tańczącą parę. Przedstawienia po prawej stronie zdjęcia ukazują tę samą fabrykę w dwóch różnych okresach. Można porównać, jakie zmiany zaszły w jej architekturze.

Na ścianie powieszonych jest nieregularnie sześć obrazów różnych autorów o politycznym charakterze. W większości przedstawiają one jednego mężczyznę Patrica Lumumbę – przemawiającego, podpisującego dokument, kierującego ludem czy umieszczonego w chmurach, do którego modlą się ludzie z dołu. Jeden obraz szczególnie się wyróżnia – przedstawia on zmartwioną wyzwoleniem Konga kolonialą rodzinę, za nimi pojawia się kongijska służąca i radio, z kórego rodzina słucha przemówienia Patrica Lumumby.

Na białej ścianie zawieszone są dwie beżowe tkaniny wykonane współcześnie w technice haftu na wtórnie wykorzystanych, pozszywanych jutowych workach. Dłuższa tkanina na górze przedstawia wydarzenia związane ze śmiercią Lumumby. Mniejsza tkanina na dole opatrzona jest podpisem „EPOQUE COLONIALE” [zachowano oryginalny zapis] i ukazuje trudy życia niewolników w belgijskiej kolonii w Kongo.

Na zdjęciu widoczna jest długa sala galerii, z białymi ścianami i białą podłogą. Na środku pomieszczenia, na podłodze ustawiona jest instalacja składająca się z trzech skrzyń opatrzonych kolorową tkaniną. Na długości wszystkich ścian rozwieszone są obrazy oraz rysunki i naprzemiennie z nimi tabliczki, które je opisują. Na suficie podwieszone są długie jasne lampy.

Z bliska ukazano fragment instalacji. To kolorowa tkanina wykonana na szydełku, okala ona postument w kształcie prostopadłościanu. Za połacią tkaniny rozciąga się rozmazana biała ściana, na której rozwieszone są obrazy.